حكمت يونان و انديشه‌ي شرق
يك دعواي قديمي درمورد منشأ انديشه يونان (1)
1-1- در زمان شكوفاشدن مدنيّت اسكندريه، يعني در آن زمان كه انديشه‌ي باستان رو به افول داشت، اين عقيده ميان مردمان منتشر گشته بود كه خاستگاه فلسفه‌ي يونان مشرق زمين است. نومنيوس Numenius كه در قرن دوم مسيحي مي‌زيست و از پيشتازان حكمت نوافلاطوني (2) بود آن عقيده‌ي عام را چنين بيان مي‌كرد كه افلاطون موساي يوناني زبان بوده است.
مورّخان دوران جديد اين عقيده را نپذيرفته‌اند. فقط برخي محققان نظير روت Rخth و گلاديش Gladisch اعتقاد به وجود منشأ شرقي را براي فلسفه‌ي يونان از سر گرفته‌اند. روت علي‌الخصوص خواسته است ثابت كند كه فلسفه‌ي يونان از سرزمين مصر نشئت گرفته است. ولي اين عقيده به كلي منسوخ گشته است. امروزه مورخان فلسفه هم‌آوازند كه فلسفه‌ي يونان تنها اندكي مديون افكار مشرق زمين است و در واقع انديشه‌ي يوناني، زاده‌ي خود به خودي اذهان همان ديار است. اين همان نظري است كه - «جان برنت» J. Burnet زبان‌شناس و فيلسوف گران‌قدر اسكاتلندي در كتابي دلنشين در باب فلسفه‌ي متقدم يونان به قوت تمام خاطرنشان كرده است. وي ما را به اين نكته توجه مي‌دهد كه نمي‌توان مصريان و بابليان را صاحب فلسفه شمرد. تنها قوم باستاني كه همچون يونانيان حكمتي داشته، قوم هند بوده است. اما اگر مدّعي شويم كه فلسفه‌ي يونان از هند آمده، بي‌پروا سخن رانده‌ايم. به خلاف، مي‌توان چنين انديشيد كه فلسفه‌ي هند از حكمت يونان سرچشمه گرفته است. ترديد نيست كه الهيات عرفاني، اوپانيشادها و آيين بودا، ملك طلق هند است، ولي اين جمله بيشتر الهيات است، تا فلسفه به معناي واقعي.
شايد چنين بينشي مبتني بر حُكمي زياده قاطع و جزمي باشد. به گمان ما آن استقصاي فكري كه طيّ قرون پيش از ظهور بودا، در سرزمين هند رشد و تكامل يافت و مفهوم هستي يگانه و كلّي را كه در وراي ظاهر متغيّر كائنات پنهان است رفته رفته پديد آورد، اهميّتي خاصّ دارد. ولي در هر حال حقيقت اين است كه اين استقصاي فكري، كه تأثيري هم در فلسفه‌ي يونان نداشته است، به همان اندازه كه به فلسفه‌ي به معناي اخص مربوط مي‌شود به الهيات نيز تعلق دارد.
به طور كلي، انديشه‌ي شرقي هر وقت خواسته است حقيقت جهان را بيان كند، به اساطير دست يازيده و بدين‌گونه پوششي از صور محسوس به خود داده است. اين انديشه از جماعت برمي‌خاسته و نموداري از نيروي سنت بوده است. نخستين بار در يونان بوده كه مرداني بزرگ از شيوه‌ي مرسوم تفكر بريده‌اند و انجمنهاي مذهبي را به مكتب و مدرسه تبديل كرده‌اند و در آنها به جستجوي محض حقيقت پرداخته‌اند. همين مردانند كه استنباطي اصيل از جهان، اختيار و مسائل را به شيوه‌ي نو طرح كرده‌اند و كوشيده‌اند تا راه حلي صرفاً تعقّلي (3) براي آن بيابند، و فيثاغورث جامع صفات آنان به شمار مي‌رود.
البته در يونان هم خوض و غور فلسفي بعد از خوض و غور مذهبي ظهور كرده و حاصل آن را مي‌توان در «تبارنامه‌ي خدايان» (4) اثر هزيود Hesiode و نيز در اوراق پراكنده‌ي فرسيد سيروسي Pherecyde de Syros ديد. در اينجا مي‌توان پرسيد كه آيا خداشناسي (5) يونان تحت تأثير خداشناسي مشرق زمين قرار گرفته است؟ گلاديش مي‌پنداشت كه الهيات يونان از همان آغاز تحت تأثير شرق قرار گرفته، و از اين راه بود كه فلسفه‌ي يونان نيز از خاور زمين متأثر شده است. اما اين عقيده هم، امروز منسوخ گشته است. مسلّم است كه ميان الهيات يونان با خداشناسي هند و بابل و مصر وجوه تشابهي هست؛ اما اين وجوه تشابه را با اساطير دور افتاده‌ترين نقاط، مثلاً جزاير پولينزي Polynإsie هم دارد، به طوري كه چون نمي‌توانيم ميان اين تمدنهاي گوناگون پيوند مستقيمي برقرار كنيم، ناگزير چنين توجيه مي‌كنيم كه تشابهات مزبور معلول واكنش همان شعور جماعات انساني (6) در برابر نيروهاي طبيعتند.
بدينسان امروز عقيده‌ي حاكم اين است كه انديشه‌ي يونان در برابر فكر شرقي، توان گفت استقلال تام دارد و ذاتاً مخلوق ذهن مردم آن مرز و بوم است.
چكيده‌ي اين عقيده را تئودورگمپرز Thإodore Gompers از كتاب يك محقق انگليسي گرفته و در سرلوحه‌ي اثر بزرگ خود به نام: «متفكران يونان» نهاده است. و آن چنين است: «سعادت كشف اصل و قاعده‌ي ترقي از آنِ قومي است كوچك، و آن قوم يوناني است. به غير از قواي لاشعور طبيعت، هيچ چيز در جهان نمي‌يابيد كه از يونان برنخاسته باشد.»
با اين حال بايد گفت
1-2- ما اگر چه با اين عقيده كاملاً هم‌داستانيم، در عين حال مي‌پنداريم كه، به خلاف نظر برخي مورخان، آن را با قطعيت كمتري اظهار داشت. بي‌آنكه بخواهيم در اصالت عمقي انديشه‌ي يونان ترديد كنيم يا بخواهيم ميان آن و مكاتب فلسفي خاصي، رابطه‌ي تأثير و تأثري قائل شويم، ناگزير از پذيرفتن اين حقيقت هستيم كه انديشه‌ي شرق بر فلسفه‌ي يونان تأثيري كلّي داشته است. محقق است كه شرقيان، فلسفه و علم به معناي راستين كلمه را به يونانيان نياموختند، ولي مردم مشرق حاصل تجربياتي را كه طي قرون متمادي گردآورده بودند با گرته‌اي از تفسير جهان به يونانيان عرضه كردند. دعوت به تفكر را يونانيان از شرقيان پذيرفتند و به يُمن آن در شاه‌راه توجيه تعقلي جهان گام زدند و چنان كه مي‌دانيم به پيروزيهاي درخشان رسيدند.
در توضيح تأثير شرق بر يونان در اين زمينه به اختصار به ذكر نكات زير بسنده مي‌كنيم.
نخست آنكه يونانيان خود را مديون شرق مي‌دانستند و بر اين نكته آگاه بودند و هر زمان از علوم و تمدن شرق سخن رانده‌اند همراه با احترام بسيار بوده است. دوران حضارت اسكندريه را كنار بگذاريم، چون در اين زمينه مدارك مربوط به قبل از آن عهد را در دست داريم. در اين باب عقيده‌ي هرودت، مشهور است. او مي‌پنداشت كه دين و تمدن يونان از مصر آمده است. افلاطون در رساله‌ي مشهور به تيمايوس Timإe گفته‌ي كاهني مصري خطاب به سولون Solon را چنين روايت مي‌كند: «شما يونانيان كودكاني بيش نيستيد.»
ارسطو مي‌گويد كه علوم رياضي در مصر به وجود آمده است، چون در آن ديار كاهنان فراغت لازم براي تفكر و مطالعه داشته‌اند. همچنين، يونانيان تصور مي‌كردند كه طالس و فيثاغورث رياضي را از مصريان آموخته‌اند: اودموس Eudeme در باب طالس، وايزوكرات Isocrate درباره‌ي فيثاغورث اين نكته را به صراحت گفته‌اند. ذيمقراط Dإmocrite دانش بسيار و جامع داشت. معاصرانش گفته‌اند كه او به هند و ساير نقاط عالم سفر و اين همه كمالات رااز آن جايها كسب كرده است. نكاتي كه ذكر شد گواه پر معنايي است بر حرمتي كه يونانيان به افكار شرقي مي‌گذارده‌اند.
ديگر آنكه مسجل شده كه فلسفه‌ي يونان در نقاط شرقي اين سرزمين در سواحل آسياي صغير، يا مهاجرنشينهايي كه در ناحيه‌ي يونيا Ionie داير شده بود، نشئت يافته است و در همين جا بوده كه مردم يونان با اقوام شرقي در تماس بوده‌اند. گهواره‌ي فلسفه، شهر ملطيه Milet ، يعني پر جنب و جوش‌ترين و غني‌ترين شهرهاي يونيايي بوده است. در اواخر قرن هفتم پيش از مسيح فرمانرواي خودكامه‌ي اين شهر، موسوم به تراسيبول، موفق به انعقاد عهدنامه‌اي با آليات Alyatte پادشاه لوديا Lydie شد. به ميانجي‌گري لودياييان، ملطيه با بابل و مصر مرتبط گشت. پرستشگاه ملطيه در نوكراتيس Naucratis بود. محتمل است كه طالس مسئله‌ي گردش ادواري كسوف و خسوف را از بابليان آموخته باشد. در هر حال بر اساس اين آموزش بوده كه طالس توانسته كسوفي را كه بهانه‌ي پايان يافتن نبرد ميان لودياييان و مادها شده، پيش‌بيني كند.
در هر حال نقطه‌اي كه در آن فكر يوناني به ترقي و تعالي رسيده، ساحل آسياي صغير بوده است. طالس و انكسيمندروس Anaximandre و انكسيمانوس Anaximene از ملطيه، هرقليطوس Heraclite از افسس Ephese ، فيثاغورث از ساموس Samos و كسينوفانوس Xenophane از كلفون Colophon برخاسته‌اند.
موقعي كه ايرانيان به يونان هجوم آوردند، جولانگاه فلسفه تغيير و به جانب مغرب نقل مكان كرد و در نواحي جنوبي ايتاليا و صقليه (سيسيل) Sicile يعني در همان جا كه يونانيان شهرهايي بنياد نهاده‌اند، جايگزين شد. فيثاغورث از كروتون Crotone و كسينوفانوس از الئا Elee كه نام مكتب فلسفي الئايي Eleate مأخوذ از آن است، و انباذقلس Empedocle هم از صقليه برخاسته‌اند. پس آن‌گاه در ملطيه افكاري نو پديد آمد و شهر ملطيه پس از آن همه ناموران كه در فلسفه آورد متفكري بزرگ نظير لوسيپ Leucippe ، بنيان‌گذار مكتب اتميسم Atomisme ، را همچون ارمغاني شاهانه، به جهان حكمت ارزاني داشت؛ كلازومن Clazomene ، انكساغورس Anaxagore را در دامن خود پروراند و هم او بود كه در آتن مدرسه‌اي باز كرد كه سقراط در آن درس خواند. ديوجانس كه آريستوفان Aristophane در نمايشنامه‌ي ابرها، او و سقراط را ريشخند كرده از مردم آپولونيا Apolonie در جزيره‌ي اقريطس (كرت) بوده است. ذيمقراط از آبدرا Abdere شهري كه به وسيله‌ي يونياييان در ناحيه‌ي تراكيه ساخته شده بود، برخاست و او كه خود فيلسوفي بلندپايه بود، گويي طليعه‌ي ظهور فيلسوفي گرانمايه‌تر شد كه بعدها از خطّه‌ي مقدونيّه ظهور كرد (مقصود ارسطوست). پس از اين نشو و نماي اوليه‌ي پرثمر بود كه فلسفه‌ي يونان در آتن استقرار يافت. آتن، در آن روزگار به صورت ميعادگاه اقوام درآمده بود و در اين شهر بود كه فلسفه توانست تماس خود را با مشرق زمين حفظ كند. اولين محصول آميزش نبوغ يوناني با نبوغ شرقي را در نام بلند فيثاغورث مي‌توان يافت. نظريه‌ي فيثاغورث در باب روح، متأثر از شرق است. اين نظريه خود از آيين اورفئوسي Orphisme ريشه گرفته و آيين اورفئوسي Orphee يوناني محض نيست، چون خود آن از مناسك ديونوسوس Dionysos برخاسته و سرچشمه‌ي اسطوره‌ي ديونوس بي‌گمان تراكيه و فريجيّه Phrygie بوده است. جماعات اورفه‌اي به خصوص در ايتالياي جنوبي و صقليه كه شماره‌ي يونياييان آسياي صغير در آنجا زياد بود، مي‌زيستند. فيثاغورث تحت تأثير آيين اورفئوسي روح را جوهري ابدي تصور كرد و بسط و تكامل نظريه‌ي او نمودار توافق كامل انديشه‌اش با فكر شرقي است. انديشه‌ي تناسخ ارواح، انديشه‌ي خويشاوندي انسان و حيوان، انديشه‌ي حرمت گوشتخواري، همه و همه منشأ هندي دارد. بنابراين تعجب آور نيست اگر خود يونانيان پنداشته باشند كه فيثاغورث تعاليم خود را از شرق گرفته است. در سنت آمده است كه فيثاغورث به مصر و بابل سفر كرده و در آن سرزمينها با موبدان ايران و جانشينان زرتشت محشور شده است. رسيديم به نظريه‌ي دوم از نظريات عمده‌ي فيثاغورث، يعني فرضيه‌ي اعداد، بايد گفت كه آن هم ره‌آورد شرق به ما معرفي شده است. ايزوكرات، چنان كه ذكرش رفت، مي‌گويد كه فيثاغورث رياضيات را از مصر به يونان آورده است، بدين ترتيب دو نظريه‌ي اساسي مكتب فيثاغوري كه همان فرضيه‌ي روح و فرضيه‌ي اعداد باشد هر دو از شرق متأثرند. اگر نهال انديشه‌ي يونان از آب حكمت شرق سيراب نمي‌شد، هر آينه فلسفه‌ي فيثاغورث و اولين مكاتب حكمي يونان، با آن شكوفايي پر شكوهش هستي نمي‌يافت.
حال كه تأثير كلي مشرق زمين را در انديشه‌ي يونان پذيرفتيم بايد اعتراف كنيم كه فكر يوناني عنصري جديد و اساسي بر فكر شرقي افزوده و آن صرفاً مخلوق دماغ يوناني است. بي‌گمان در اينجا مراد از آفرينش، آفرينش خلق‌الساعه نيست. چه، انديشه‌ي يونان، مصالح آماده‌ي بسياري را از حكمت شرق برگرفته است. اين است كه اگر غرض از «معجزه‌ي يونان» آفرينش خلق‌الساعه باشد، بايد گفت چنين معجزه‌اي وجود ندارد. ولي اين قدر هست كه يونان چيز تازه‌اي در زمينه‌ي فلسفه آورده و آن مسئله «فكر» (7) است. جوهر انديشه‌ي يوناني همان ولادت فكر است. از «روح» (8) اسرارآميز، كه نزد شرقيان وجود داشت، حكماي يونان مفهوم فكر را انتزاع كردند؛ فكر، به معناي آگاهي از خود، به معناي ايقان تام به ماهيت لايتناهي خود؛ فكر به معناي آگاهي از مستقل بودن ذهن از اعيان و اشياء خارجي و به معناي اعتقاد به اختيار و آزادي خويش. آزادي و اختيار آن چيزي است كه در يونان زاده شد و آن چيزي است كه يونانيان در برابر شرقيان، از آن دفاع كردند. بي‌جهت نيست كه نامهاي ماراتن Marathon ، ترموپيل Thermopyles ، پلاته Platإe و سالامين Salamine در تاريخ با رخشندگي پرتوافكن‌اند: آري، در اين نبردها بوده كه آزادي پيروز شده و براي نسلهاي آينده تأمين گشته است.
نشئت اين دو انديشه‌ي اساسي فكر و آزادي را در يونان، با نشان دادن شرايطي كه در اين زمينه مساعد بوده‌اند مي‌توان توجيه كرد. در اين مقام مي‌توان با تن Taine متفكر فرانسوي هم‌صدا شد و وضع مساعد جغرافيايي و خصايص ارضي و اقليمي يونان را مؤثر شمرد. به اين نكته نيز مي‌توان توجه كرد كه در آغاز ظهور انديشه‌ي يوناني، الهياتي در كار نبوده كه شرايع و اصول آن، آزادي فكر را محدود كند. همچنين مي‌توان از شرايط سياسي يونان كه با شرايط سياسي شرق فرق كلي داشته، سخن به ميان آورد. ليكن هيچ يك از اين توجيهات چه به تنهايي و چه جمعاً روشنگر انگيزه‌ي زايش فكر در يونان نيستند. به گفته‌ي آميل Amiel هر منشأ و آغازي در پرده‌ي اسرار است. حقيقت اين است كه حل مشكل را بايد در بطن خود فلسفه‌ي يونان جستجو كرد نه در عوامل خارج از آن. ارسطو گفته است: كمال حاصل و نتيجه نيست، بلكه اصل و منشأ است. فكر با كمال و تاميت خود در اصل و آغاز همه‌ي اشياء وجود دارد. آفرينش جز از راه گسيختگي كه اندروايي قواي ابتدايي را جلوه‌گر مي‌سازد، صورت‌پذير نشده است. اما فكر اين توانايي بيكران را دارد كه به خود، به خلوتسراي خود و به آزادي خود بازآيد. اين «به خود بازآمدن» كه به هر حال مي‌بايست صورت پذيرد، در يونان صورت پذيرفت. در يونان بود كه شعور انساني به وجود خويش پي برد، خود را باز شناخت و جهان را هم‌گوهر خود ساخت.
علم به آن كيفيت كه مستقل از حالات و شرايط خاص، كلي، و تعقلي محض باشد، به اين سبب در يونان پديد آمد كه انديشه‌ي انساني براي اولين بار در آن سرزمين جلوه‌گاه آزادي فكر شده است. آن طور كه از آثار بازمانده برمي‌آيد، دانش مشرق زمين عبارت بوده است از مجموعه‌ي دستورهاي عملي. در سنگ‌نبشته‌هاي بابلي يا پيروسهاي مصري جز يك رشته نتيجه‌گيريهاي تجربي كه جوابگوي برخي از مسائل عملي است نمي‌توان يافت و در آنها از خوض و غور تعقلي محض خبري نيست. يونانيان خود نيز با آنكه فرزانگي مشرق را سخت حرمت مي‌نهادند به فرق موجود ميان علمي كه كه به تأثير و نتيجه‌ي عملي بي‌اعتنا است، با معرفت سابق بر آنكه به مصالح عملي توجه داشت، پي برده بودند.
آريستوكزن Aristoxene شاگرد ارسطو در رساله‌ي رياضيات خود مي‌گويد كه فيثاغورث نخستين كسي بود كه علم رياضي را در جايگاهي فوق نيازمنديهاي بازرگاني نشانيد. درواقع، فيثاغورث بود كه آن قضيه‌ي هندسي معروف به قضيه‌ي فيثاغورث را به اثبات رسانيد و بدين طريق هندسه را در زمره‌ي علوم عقلي درآورد. افلاطون در بخش معروفي از كتاب «جمهور» خود روحيه‌ي «دانش پرست» (9) يوناني را در برابر روحيه‌ي «سودپرست» (10) فنيقي و مصري مي‌نهد. ارسطو در آغاز كتاب «مابعدالطبيعه» خويش از لذتي سخن مي‌گويد كه حاصل نفس معرفت است، قطع نظر از هر گونه فايدتي كه از آن متصور باشد. و با تفكيك مشهور دانش از معرفت تجربي ساده خصيصه‌ي اصلي انديشه‌ي يوناني را نيك مي‌نماياند به نظر او معرفت تجربي ساده به امور جزئيه تعلّق مي‌گيرد و ما را به امر واقع رهنمون است نه به علت امر واقع. حال آنكه دانش، معرفت به امور كلّي است و علت و غايت را به دست مي‌دهد. اين است فرق يونان و مشرق زمين. انديشه‌ي شرقي معرفتي است تجربي كه اغراض سودجويانه بر آن سيطره دارد؛ حال آنكه انديشه‌ي يوناني علمي است مبري از غرض و داراي اعتبار همگاني.
چون يونانيان معتقدند كه پژوهش علم بايد به خاطر خود علم باشد، نه تنها فلسفه، اين دانش شاهانه را، آفريدند بلكه آن را به نوعي، به غايت كمال رسانيدند. شايد سرنوشت علوم طبيعي چنين باشد كه ناگزير مي‌بايست آنها را دانشهايي متضمن فايدتي عملي تلقي كرد. بيكن Bacon ، دكارت Descartes و همه‌ي فلاسفه‌ي جديد، تصور نظري محضي را كه يونانيان از علم داشتند به كنار نهادند و چنين انديشيدند كه علم در زمينه‌ي حيات عملي انسان نيز بايد مفيد افتد و بشر را بر طبيعت چيره گرداند. ليكن به كار بستن دانش ماده، در زندگي عملي ميسر است، فلسفه به مثابه‌ي دانش فكر، همچنان، همان تأمل محض در امور ابدي به جا مي‌ماند. و يونانيان به ويژه به همين دانش، يعني به مابعدالطبيعه نه به علوم طبيعي، پرداخته‌اند. انديشه‌ي يوناني پس از آنكه ابتدا با تلاشهايي نظري در صدد برآمد كه اصل و مبدأ جهان را در يكي از عناصر طبيعت بجويد، سرانجام به اين نتيجه رسيد كه حقيقت اشياء، اصل و مبدايي است كه در خود انسان است: و آن فكر است. و هم معتقد گشت كه عدل، يعني همان خيري كه همه در هواي آنند، اصل و مبناي جهان است كه خود قلمرو حكومت قانون هماهنگي (11) است. حكمت يونان با بسط و گسترشي كه يافت به فلسفه‌ي افلاطون و ارسطو منتهي گشت و به چنان رفعتي رسيد كه هنوز در حد اعلي جاي دارد. اين فلسفه نمونه‌اي از ژرف‌ترين و درست‌ترين معرفت را كه هميشه به جا خواهد ماند به دست داد.
اين نكته ناگفته نماند كه اصل آزادي كه انديشه‌ي يوناني را جان تازه بخشيد نه همان در زمينه‌ي دانش و فلسفه، بلكه همچنين در زمينه‌ي هنر و سياست جلوه‌گر شده است. برخلاف هنر شرق، هنر يونان بيان كننده‌ي آزادي فكر انساني است، فكري كه بر ماده دست مي‌يابد و صورتي بدان مي‌دهد كه منطبق با ماهيت او است. بي‌جهت نيست كه مي‌بينيم نقوش و تصاوير مصري بي‌حركت و مبهوت مي‌نمايد و برعكس در نقوش و تصاوير يوناني آزادي و اعتدال در حركت، چشمگير است. و باز بي‌سبب نيست كه احساسات و حيات نفساني در بطون آثار هنري يوناني قابل درك است. هنر شرقي، تجريدي محض و بي‌نام و نشان است و از سنت سرچشمه مي‌گيرد. ليكن هنر يونان نوعي نوآوري است كه با توسل بدان، فرد در مقابل جمع قد علم مي‌كند و اصالت احساس و انديشه و خلاصه گوهر شخصيت خود را نمودار مي‌سازد. همين آزادي، در سياست يونان نيز جلوه‌گر است و مفهوم شهروند (12) را پديد آورده است. جوامع شرق گروههايي بودند بي‌انگاره، كه گله‌وار زير يوغ حاكم جبار كمر خم كرده بودند. فقط در يونان بود كه فرد انساني به اعتبار خود واقف گشت و دانست كه قانون‌گذاري از اختيارات شخص اوست، آن هم نه قانوني دل‌بخواهي، بلكه قانوني كه با نواميس جاوداني حاكم بر طبيعت سازش داشته باشد. ارسطو مي‌گفت انسان موجودي است سياسي، و عقل هم كه مايه‌ي اولويت اوست، اصل و مبدايي است عام كه خود مايه‌ي توافق آزادانه افراد با يكديگر است. جامعه‌ي يونان براي نخستين بار در تاريخ، به صورت اجتماعي از مردان آزاد درآمد كه در حاكميت دولت سهيم بودند. مع‌الوصف انديشه‌ي يوناني كه در تماس با شرق نشئت يافت و اين تماس را حفظ كرد، دوباره در محيط شرقي غوطه‌ور شد. افلاطون بعد از مرگ سقراط به مصر رفت و مدتي نسبتاً مديد در آنجا مقام كرد و پس از آن در سيرن Cyrene و ايتالياي جنوبي و صقليه به سير و سياحت پرداخت. وقتي كه به آتن بازگشت و مدرسه‌ي معروف خود آكادمي را بنياد نهاد، ابواب آن را به روي شرقيان گشود و چنان كه مي‌دانيم شاگرداني چند از كلده به آنجا آمدند. نفوذ افكار شرقي در آكادمي با آمدن اودكس Eudoxe بدان جا تقويت شد. اين ستاره‌شناس دوست افلاطون و از مردم شهر كنيد Cnide در آسياي صغير بود. وي در بسياري از مناطق شرق اقامت كرده بود و چون خواست مكتب خود را به مكتب افلاطون ملحق كند، همه‌ي دانش كشورهاي بيگانه را با خود همراه داشت. خود افلاطون در آخرين سفر خويش، تحت تأثير انديشه‌هاي شرقي، آيين فلسفي خويش را تغيير داد. در فصل دهم از كتاب قوانين (13) آمده است كه نيروي خير و نيروي شر در عين حال حاكم بر جهان خاكي‌اند. اين انديشه بي‌گمان مأخوذ از زرتشت است.
اما جنبش قطعي براي امتزاج انديشه‌ي يوناني و شرقي از ارسطو آغاز شد. وي پس از آنكه ساليان دراز به رهبري افلاطون تتبع و تأمل كرد، در شهر آسوس Assos ازناحيه‌ي تروآده Troade جايگزين شد و در اينجا بود كه بر انديشه‌ي اصيل خود وقوف يافت. پس از آن ديگر آسياي صغير را ترك نكرد، مگر زماني كه او را براي تربيت اسكندر به مقدونيه فرا خواندند. در آن هنگام بود كه اين انديشه به ذهن ارسطو راه يافت كه علم و تمدن يونان بايد فاتح جهان مشرق باشد و اين فكر را در شاگرد شهزاده‌ي خويش تلقين كرد. لشكركشي اسكندر در واقع ايلغار انديشه‌ي يونان بود كه به فتح مشرق زمين مي‌رفت، فتحي كه هم به ممالك مسخر چيزهايي داد و هم از آنها چيزهايي گرفت. اين امتزاج در شهر اسكندريه كه به دست شاگرد ارسطو بنا شد صورت پذيرفت و در پرتو آن، حكمت يونان در وجود دستگاه فلسفي فلوطين به اعلا درجه‌ي كمال رسيد. چندي پس از آن، فتوحات اسكندر در ظهور اسلام مؤثر شد و اسلام بود كه فلسفه‌ي ارسطو را دوباره براي ملل غربي به ارمغان آورد.
وانگهي به اين نكته نيز بايد توجه كرد كه بعد از ارسطو مهم‌ترين نمايندگان فلسفه‌ي يونان از دنياي مشرق برخاستند. فلاسفه قبل از ابيقور و زينون Zenon تحت تأثير عقايد شرقي قرار گرفته‌اند: آريستيپ Aristippe از اهالي سيرن بود و نام مكتب فلسفي او هم از همين شهر گرفته شده است؛ مادر آنتيستن Antisthene زرخريدي از مردم تراكيه بود. خود ابيقور بي‌گمان آتني بود ولي در جزيره ساموس زادگاه فيثاغورث متولد شد. زينون، بنيان‌گذار فلسفه‌ي رواقي ازمردم جزيره‌ي قبرس بود؛ كلئانت Cleanthe اهل آسوس و خريسبوس Chrysippe از مردم سيليسي (كيليكيه) و شايد از همان شهري بود كه سه قرن بعد پولس مقدس St. Paul در آن چشم به جهان گشود. فاتحان جزاير يونان بر سر مالكيت اين نقاط نزاع مي‌كردند، و فلاسفه‌ي رواقي كه از زادگاه خود جدا مانده بودند، ديگر در تنگناي چارچوب شهرهاي يوناني محبوس نماندند و جهان را ميهن خويش خواندند، و ابناء بشر، حتي بردگان را برادران خود پنداشتند. آنان از اين طريق راه را براي فكري نو و پر عمق‌تر هموار كردند اين انديشه نيز منشأ شرقي داشت. مشرق زمين مبشر اين فكر بود كه آزادي صرفاً در تعلق چند تن مستعد كسب علم نيست بلكه موهبتي است كه همه‌ي مردمان حق تمتع از آن را دارند. اين همان انديشه‌اي است كه روزگار نو را پديد آورده و البته به مرحله‌ي نهايي بسط خود نرسيده است.
بايد به حق به آينده‌اي اميدوار بود كه در آن آزادي به راستي وجود خواهد داشت. براي تدارك چنين آينده‌اي فلسفه‌ي يونان مي‌تواند ياوري پرارزش باشد. فلسفه‌ي يونان كه از تاريكي شرق بردميده است قدرت پر فروغ فكر بشري را آشكار ساخته است، فكري كه از طبيعت سرچشمه مي‌گيرد پيوسته مرزهاي انديشه را مي‌شكند و رشد مي‌كند. در عين حال، فلسفه‌ي يونان به ياري محتواي آيينهاي خويش بهتر از ديگر فلسفه‌ها مقدم بودن فكر و سلطه‌ي آن را بر ماده مي‌نماياند و نيز نشان مي‌دهد كه در اين جهان هر چيز به سوي كمال غايي فرا خوانده شده است. فلسفه‌ي يونان با اين تعاليم آن چنان منبع لايزال دانايي است كه براي شناختن حقيقت جهان و حقيقت خويش بايد به سوي آن بازگرديم.
پانوشتها
1. شارل ورنر، حكمت يونان ، ترجمه: نادر بزرگ زاد، تهران، علمي - فرهنگي، 1382، ص‌ص 14-3.
:: موضوعات مرتبط:
مطالب فلسفی ,
,
:: برچسب‌ها:
یونان ,
حکمت ,
,
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
